مرجع تخصصی آب و فاضلاب

استان فارس و شهر شیراز در جنوب ایران واقع شده است و جزء سرزمینهای کم باران و نسبتاً خشک محسوب می شود و به همین علت همیشه آب و تامین آن برای مردم این سرزمین جزء اولین مسائل حیاتی زندگی به شمار می رفته است و از این رو در زمانهای پیشین احتیاج مردم به آب بسیار بارز بوده است و احترام به آن جنبه تقدس به خود گرفته است. چنان که در دین زرتشت که در فارس رواجی فراوان داشته آب عنصری مقدس است و آناهیتا هم رودی است مینوی و هم ایزد بانوئی است که از آبها نگاهبانی می کند و در اوستا مورد ستایش قرار می گیرد و یکی از زیباترین یشت های اوستا یعنی یشت پنج به او اختصاص دارد و او به عنوان تجسم آسمانی و زمینی. آب در جهان بینی زرتشتی همان مقام را دارا است که امشاسپندان خرداد و امرداد دارند و در قسمتی از یشت پنج آمده است : « آن درخشان بلند بالای خوش اندام را که مانند آب های روان روز و شب چنان جاری است مانند همه آب هائی که بر زمین روانند » نام آناهیتا برای نخستین بار درکتیبه های اردشیر دوم آمده است آنطور که در قسمتی از کتیبه او در همدان چنین آمده است « این کاخ را به خواست اهورامزدا، آناهیتا و میترا من بنا کردم. اهورا مزدا، آناهیتا و میترا مرا از هر بلا بپایند و این را که بنا کردم خراب نکنند و صدمه نرسانند »
در دوره ساسانیان به احترام ایزد بانوی آب پرستشگاههای فراوانی بنا شده است که از آن میان می توان به آتشکده آذرفرنبغ در کازیان فارس اشاره کرد همچنین در نقش رستم به تصویر آناهیتا برمی خوریم که تاج شاهی را به نرسی یکی از پادشاهان ساسانی تقدیم می کند. بعد از تسخیر ایران توسط مسلمانان هر چند که پرستش آناهیتا به تدریج متروک شد اما احترام به آب در میان مردم به جای ماند . امروزه نیز مردم بر اثر سفارش دین اسلام از کثیف کردن آب و اسراف آن می پرهیزند و چون مردم اعتقاد دارند که آب مهریه حضرت فاطمه (س) است احترام فراوانی برای آن قائلند.

مرجع تخصصی آب و فاضلاب

سال ۱۹۵۰ زمانی‌که هندی‌ها پیشنهاد تشکیل کمیسیون بین‌المللی آبیاری و کانال‌ها را دادند، در خوشبینانه‌ترین حالات فکر نمی‌کردند که روزی این کمیسیون کوچک تبدیل به یک نهاد بین‌المللی و تأثیرگذار شود.
ژوئن سال ۱۹۵۰، سازمان مرکزی آبیاری کشور هند در پی یک نیازسنجی، پیشنهاد تشکیل کمیسیون فوق را داد که در آن‌زمان فقط یازده کشور دعوت این سازمان هندی را لبیک گفته و با تشکیل هیئتی یازده نفره اساسنامه موقتی برای خود تعریف کردند.
یک‌سال بعد یعنی در ژانویه سال ۱۹۵۱ دهلی‌نو میزبان دومین نشست اعضاء کمیسیون مذکور بود.
در این نشست تعداد اعضاء از یازده کشور به هفده کشور افزایش پیدا کرده و نام کمیسیون نیز به کمیسیون بین‌المللی آبیاری و زهکشی تغییر کرده و در سال ۱۹۵۷، تاریخی که تولد هشت‌سالگی کمیسیون را نشان می‌داد، با توجه به اهمیت موضوع آب و نقش آن در اقتصاد و اجتماع، تعداد اعضاء کمیسیون به ۵۷ کشور افزایش پیدا کرد.
هم‌زمان با افزایش تعداد اعضاء کمیسیون، نام و محدوده فعالیت کمیسیون نیز ارتقاء جایگاه پیدا کرده و کنترل سیلاب و تنظیم جریان به نام و فعالیت کمیسیون اضافه شد.
همان‌گونه که از نام کمیسیون مشهود است وظایف اصلی آن در چهار موضوع کلی آبیاری، زهکشی، کنترل سیلاب و تنظیم جریان تعریف شده است.
چهار موردی که اگر به‌صورت اصولی و درست با آنها برخورد شود می‌تواند فوائد زیادی را به‌دنبال داشته باشد، از سوئی عدم به‌کارگیری صحیح ابزار در مورد چهار گزینه موردنظر کمیسیون موجب زیان‌های جبران‌ناپذیر خواهد شد.

مرجع تخصصی آب و فاضلاب

در سال‌ ۱۳۳۷ جمعیت‌ ایران‌ ۱۶ میلیون‌ نفر بوده‌ و الان‌ بیش‌ از ۷۰ میلیون‌ نفر است‌ در حالی‌که‌ میزان‌ آب‌ ثابت‌ مانده‌ اما به‌ همان‌ نسبت‌ آب‌ بیشتری‌ مورد نیاز است‌!
اختلافی‌ که‌ بین‌ استان‌های‌ یزد و اصفهان‌ برسر چشمه‌ زاینده‌رود رخ‌ داد، موضوعی‌ فراتر از یک‌ اختلاف‌ منطقه‌یی‌ و بین‌ استانی‌ است‌ و به‌ یک‌ بحران‌ بزرگ‌ ملی‌ و فراتر از آن‌ بین‌المللی‌ مربوط‌ است‌. براساس‌ گزارش‌ سازمان‌ ملل‌ در آینده‌یی‌ نزدیک‌ ۳۱ کشور جهان‌ با کمبود آب‌ مواجه‌ خواهند شد و از ایران‌ به‌ عنوان‌ یکی‌ از بزرگترین‌ کشورهای‌ درگیر بحران‌ آب‌ در آینده‌ نام‌ برده‌ می‌شود.
انتظار می‌رود تا سال‌ ۲۰۲۵ میلادی‌ بیش‌ از دو سوم‌ جمعیت‌ جهان‌ در شرایط‌ کمبود جدی‌ آب‌ قرار بگیرند و یک‌ سوم‌ بقیه‌ در شرایط‌ کمیابی‌ آب‌ زندگی‌ کنند. ۵۰ سال‌ دیگر عربستان‌ بطور کامل‌ از آب‌ تهی‌ خواهد شد.
طلیعه‌ بحران‌ هم‌ اینک‌ در چین‌، آفریقا، هند، تایلند، مکزیک‌، مصر و ایران‌ نمایان‌ شده‌ است‌. رودخانه‌های‌ اصلی‌ دنیا شامل‌ «نیل‌» در مصر، «گنگ‌» در جنوب‌ آسیا، رودخانه‌ «زرد» در چین‌ و «کلرادوی‌» امریکا بشدت‌ تهدید می‌شوند. حتی‌ ۳۳ رودخانه‌ اصلی‌ انگلیس‌ اکنون‌ کمتر از یک‌ سوم‌ گذشته‌ آب‌ دارند. کاهش‌ آب‌ رود «دانوب‌» نیز به‌ صنعت‌ گردشگری‌ و ماهیگیری‌ صدمه‌ زده‌ است‌.
در ایران‌ منبع‌ اصلی‌ آب‌ بارش‌ است‌ که‌ بطور طبیعی‌ سالانه‌ ۲۵۲ میلی‌متر یا ۴۱۳ میلیارد متر مکعب‌ بارش‌، سالانه‌ ۲۶۹ متر مکعب‌ است‌. این‌ میزان‌ یک‌ سوم‌ متوسط‌ بارش‌ جهان‌ ۸۳۱ میلی‌متر و یک‌ سوم‌ متوسط‌ بارش‌ آسیا ۷۲۲ میلی‌متر است‌. حدود ۳۰ درصد بارش‌ به‌ شکل‌ برف‌ و بقیه‌ به‌ شکل‌ باران‌ است‌. به‌ این‌ ترتیب‌ در حالی‌که‌ یک‌ درصد جمعیت‌ جهان‌ در ایران‌ زندگی‌ می‌کنند، سهم‌ ایران‌ از منابع‌ آب‌ تجدیدپذیر فقط‌ ۳۶ صدم‌ درصد است‌. از ۴۱۳ متر مکعب‌ بارش‌، سالانه‌ ۲۶۹ مترمکعب‌ به‌ اشکال‌ مختلف‌ از دست‌ می‌رود. ۲/۹۳ درصد از آب‌ باقی‌مانده‌ صرف‌ مصارف‌ کشاورزی‌ البته‌ به‌ شکلی‌ غیراصولی‌ می‌شود. ۷/۱ درصد به‌ صنعت‌ و معدن‌ اختصاص‌ می‌یابد و بقیه‌ به‌ مصارف‌ دیگر می‌رسد.

مرجع تخصصی آب و فاضلاب

كشورهای كم آب مفهوم جدیدی را به نام « آب مجازی » ـ مقدارآبی كه برای تولید كالا نیاز است ـ برای تعیین استراتژیهای تولید صنعتی و كشاورزی خود برگزیده اند .وقتی كه یك كیلو حبوبات مصرف می نمایید به طور مستقیم در تأثیر یك هزار لیتر آبی خواهید بود كه برای روییدن آن مصرف شده است و وقتی یك كیلو گوشت گاو مصرف می كنید به این نكته توجه داشته باشید كه سیزده هزار لیتر آبی را مصرف می كنید كه برای تولید این گوشت مصرف شده است. واین همان آب پنهان یا « آب مجازی» است.این گوشه ای از سخنان دانیل زیمر Daniel Zimmer مدیر شورای جهانی آب و یكی از سخنرانان جلسه «آب مجازی ؛ تجارت و ژئوپولتیك آن » در اجلاس شورای جهانی آب در روز دوشنبه ۱۷ مارس ۲۰۰۳ است . « این یكی از عواملی است كه انسانها در مصرف بیش از حد آب رفتاری غیر هوشیارانه دارند .» نوعی از تقابل و رویارویی دراستفاده از آب دربین قاره ها مشاهده می شود . مردم آسیا ، بطور میانگین ۱۴۰۰ لیتر آب مجازی در روز استفاده می نمایند ، در حالی كه اروپاییان و مردم شمال آمریكا روزانه در حدود ۴۰۰۰ لیتر آب مجازی مصرف می كنند . حدود ۷۰ درصد آب استفاده شده از سوی انسان برای تولید فرآورده های غذایی به كار می رود.
دانیل زیمر می گوید : « حجم این اختلاف ما را به این نتیجه می رساند كه رژیم مصرف آب امری بسیار مهم است . اگر مردم سراسر دنیا بخواهند آب مجازی به مقداری كه مردم آمریكای شمالی مصرف می كنند ، استفاده نمایند جهان به ۷۵ درصد آب بیشتر از آنچه در حال حاضر برای تولید غذا مصرف می شود نیازمند است ». احتمالاً هیچ راه عملی برای تجارت حجم عمده و كافی از آب خالص همچون دیگر كالاها وجود ندارد ، چراكه وزن و حجم آن عاملی بازدارنده به لحاظ قیمتی است . بنابراین یك كشور می تواند با انتخاب خود با عنوان وارد كنندهٔ آب مجازی ( در مقابل آب واقعی ) خود را از فشار بر منابع آبی اش آزاد سازد.دكتر آرژن هوئكسترا Arjen Hoekstra می گوید : « ما اولین محاسبات تجارت آب مجازی را كه در طول اجلاس به بحث گذاشته می شود ، انجام داده ایم .

مرجع تخصصی آب و فاضلاب

منابع محدود آب در جهان معاصر در کنار دیگرمنابع تجدید ناپذیر یا تجدید پذیر، جدا از ابعاد زیست اجتماعی زوایای سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی نیز خواهد داشت. به همین دلیل مرزبندی و چالش های سیاسی بسیاری در شرایط کنونی در چنین موردی، توجه ساختارهای ملی، منطقه ای و بین المللی و همچننین تحلیلگران جهانی را معطوف به خود نموده و مبحث آب را به عنوان یکی از عناصر ژئوپلتیک در نظام بندی بین المللی تثبیت کرده است. تا به امروز و به خصوص بعد از جنگ جهانی دوم بواسطه ضرورت تامین انرژی برای صنایع و تکنولوژی های مدرن نظامی و اقتصادی موضوع نفت و گاز یا که انرژی هسته ای در صدر رخدادهای بین المللی قرار داشته است.
بسیاری از جنگ ها از جمله حمله نظامی به عراق تا حدود زیادی با هدف سلطه قدرت هزمونیک کنونی در جهان امروز بر منابع انرزی تلقی شده است. این در حالی است که در دهه اخیر موضوع آب به عنوان چالش برتر آینده مد نظر بسیاری از کارشناسان و فعالین زیست محیطی قرار گرفته است. البته در این بین به جهت تلاش فعالین محیط زیست و تاثیر بسیار ملموس آب بر زندگی روزمره انسان ها این موضوع در راستا و ایده آل های حداکثری نگریسته شده است. همچنان که برخورد جهانی نسبت به گرمایش زمین هم اکنون در کانون توجه جامعه جهانی قرار گرفته و نسبت به آسیب لایه اوزن زمین بسیار قلمفرسائی می شود. این رویه حداکثری در خصوص منابع اصلی زیست اجتماعی شاید در طی بحث و مذاکرات بزرگنمائی شده به نظر آید یا اینکه بواسطه اختلاف نظر دانشمندان این عرصه ها چندان به یقین نتوان در چنین مواردی حکم کلی صادر کرد، ولی از آن جهت که جهان نه برای یک نسل یا چند نسل که برای میلیون ها سال می بایست مورد توجه قرار گیرد بی شک رویه درستی خواهد بود. از طرف دیگر با توجه به اینکه بیش از سه چهارم کره زمین را آب تشکیل می دهد ولی به جهت غیر قابل استفاده بودن اکثر این منابع که در قالب آب های شور تقسیم بندی می شود استفاده و بهره مندی از آب های شیرین برای بیشتر کشورها و کلیت جامعه جهانی بسیار مهم تلقی می شود. نفت و گاز با توجه به ایستائی و موقعیت بسته زیر زمینی آن معمولا در حاکمیت مطلق کشوهای دارای چنین منابعی قرار گرفته اند ولی آب به جهت موقعیت روان بودن سطحی آن و مسیرهای بلند از سرچشمه تا رسیدن به دریاها به نوعی ثروت مشاع در حوزه بین المللی و منطقه ای به شمار می رود.

مرجع تخصصی آب و فاضلاب

آب از دیرباز مهم ترین عامل توسعه در جهان بوده است. انسان ها در دوران اولیه زندگی خود نزدیك رودخانه ها و منابع آب تجمع می كردند و به فعالیت های كشاورزی می پرداختند. ۹۷ درصد این منابع شور بوده و مقدار بسیار محدودی از آنها به طور مستقیم از سوی انسان مورد استفاده قرار گرفته است.
افزون برآن كمی بیش از ۱‎/۷۶ درصد از آبهای كره زمین به صورت بلور یا رودخانه های یخی از دسترس خارج شده و آنچه باقی مانده در عمق زمین ذخیره شده است.
بهره گیری از روش های نوین كشاورزی و استفاده بهینه از آب ، عوامل حیاتی برای نیل به هدف تأمین غذای جمعیت در حال افزایش دنیا می باشد. طبق برآورد FAO طی ۳۰ سال آینده مردم جهان نیاز به تأمین ۶۰درصد غذای بیشتر خواهند داشت. بخش قابل توجهی از این افزایش تولید حاصل كشت متراكم (استفاده از زمین كمتر برای تولید بیشتر ) كه نیازمند آبیاری می باشد خواهد بود.
با این توصیف دسترسی و رقابت بر سر منابع آب، یك چالش اساسی در سر راه بشر خواهد بود. بنابراین از هم اكنون قبل از آن كه دیر شود باید به فكر چگونگی استفاده بهینه از آب برای تولید مواد غذایی بود.
اصلاح شیوه تولید در بخش كشاورزی نخستین راه حل در زمینه ارتقای سطح بهره وری آب در مصارف كشاورزی است. با استفاده از بذرهای اصلاح شده، ارتقا و كیفیت باروری خاك و بهره گیری از سایر روش های جدید كشاورزی ، می توان همزمان به افزایش تولید و استفاده بهینه از منابع آب دست یافت. در این میان به كارگیری شیوه های كارآمد آبیاری و بهبود روشها و استحصال آب از اهمیت بسزایی برخوردار است.
بخش كشاورزی با صرف بیش از ۷۰درصد آبهای قابل استحصال ، بزرگترین مصرف كننده است. برای تولید محصول ، آب قابل توجهی باید صرف شود. به طوری كه برای مثال تولید یك كیلوگرم برنج نیازمند حدود ۱ تا ۳ مترمكعب آب است . با افزایش جمعیت ، آب مصرفی بخش كشاورزی نیز افزایش می یابد.

مرجع تخصصی آب و فاضلاب

آب مایه حیات است اما زیادی آن حیات را خفه می کند. زندگی در جوار آب فراوان، زیستن در شرایط همیشه مرطوب و همیشه خیس است، با این حال تمام دشت و دمن سبز از وجود گیاهان خودروست. زیرا رطوبت ضمن آن که همه جا را دربرمی گیرد، درختان بسیاری را می شکوفاند. بی دلیل نیست که در مناطقی از شمال ایران زمین همیشه سبز و رویش همیشه باقی است. مردمان آن دیار آموخته اند که با آب بسیار زمین و آسمان کنار بیایند و با آن مدارا کنند. ساخت «آب بندان ها» در آنجا اعمال مدیریت ساکنان این سرزمین است. در این مطلب به چند و چون ساخت این آب بندان ها و تأثیر آنها بر کشاورزی می پردازیم.
آب بندان در واقع یک استخر ذخیره خاکی و بسیار بزرگ است که گاه سطح آن به ۷۰۰ هکتار و بیشتر هم می رسد و از گود کردن و خاکبرداری یک محدوده و ریختن و کوبیدن و ایجاد دیواره و حصار دور این محدوده به وجود می آید. البته در برخی موارد نیز توپوگرافی منطقه محل آب بندان را به طور طبیعی به وجود آورده و با قدری گود کردن و محصور کردن، آب بندان ساخته شده است. به نوعی می توان گفت که این سازه ها مختص استان های شمالی کشور هستند و در هر یک از این استان ها نیز نام بخصوصی دارند. برای مثال در استان گیلان به آنها سل (sale) می گویند و یا در استان مازندران به «Ennoun» و یا «Endoun» و در استان گلستان به «بند سار» معروف هستند. این سازه ها به دو صورت ثقلی و یا پمپاژ از طریق ایستگاه های پمپاژ تغذیه و پر می شوند و جالب این که به منظور حفظ حقابه کشاورزان بالادست آب بندان در بیشتر موارد آنها را در نیمه دوم سال پر می کنند که با این کار مشکل سموم وارد شده به آب که برای کشت برنج استفاده شده و برای پرورش ماهیان آب بندان خطر دارد نیز حل می شود و در واقع اکثر آب بندان ها در هیچ فصلی از سال به طور کامل تخلیه نمی شوند و اغلب به طور پیوسته در حال پر و تخلیه شدن هستند چرا که بیشتر آب بندان ها چند منظوره هستند و برای پرورش ماهی نیز از آنها استفاده می شود و در کل آب بندان ها نقش بسیار مهمی را در کشاورزی منطقه ایفا می کنند و به عبارت دیگر نقش آب بندان ها در استان های شمالی نظیر نقش قنوات در استان های مرکزی و کویری و گرم و خشک کشور است.

مرجع تخصصی آب و فاضلاب

با توجه به شرایط اقلیمی خشك و نیمه خشك ایران و بروز مشكلات عدیده‌ای چون كم آبی در بسیاری از مناطق كشور، حفاظت خاك و آبخیزداری از سازنده‌ترین راهكارها برای مقابله با خشكسالی است.
آبخیزداری یكی از شیوه‌های نوین حفاظت آب و خاك، مهار و پخش سیلاب‌ها است كه باعث كنترل سیلاب‌های مخرب و نفوذ آب به داخل سفره‌های آب زیرزمینی می‌شود.
راهبرد اساسی كنترل سیلاب به تغذیه سفره‌های آب كمك می‌كند و موجب می‌شود كه قنات‌ها، چشمه‌ها و چاهها با تولید آب بیشتر بتواند زمین‌های كشاورزی بیشتری را به زیر كشت برده و در تولید محصولات غذایی بیشتر، نقش مهمی را ایفاء كنند.
این شیوه به ویژه در مناطق خشك، نیمه خشك و حواشی كویر كه معمولا هر از گاهی با جاری شدن سیلاب‌های مخرب با دبی لحظه‌ای بالا، مواجه هستند، بسیار مؤثر و راهگشا است.
یكی از ویژگی‌های سرزمین‌های خشك (نظیر ایران) دارا بودن و زیست‌ بوم‌های ناپایدار است كه درصورت خسارت دیدن ، ‌احیای آنها بسیار دشوار است.
بهره‌برداری از این گونه زمین‌ها، در دوره‌های خشكسالی، همانند دوره‌های فر اوانی رطوبت، نتایج مصیبت‌باری برای گیاهان، جانواران، خاك و ساكنان به همراه دارد كه با توجه به شرایط اقلیمی ایران، پیش‌بینی می‌شود تا بیست سال آینده كشور ما نه تنها مرحله تنش و فشار ناشی از كم آبی را تجربه می‌نكند بلكه با كاهش سرانه آب تجدید شوند.

مرجع تخصصی آب و فاضلاب