مرجع تخصصی آب و فاضلاب

بحران کمبود آب شیرین دیگر صرفاً به مناطق خشک یا نیمه خشک اختصاص ندارد، چرا که شواهد متعددی حکایت از آن دارد که حتی مناطقی که قرن ها با فراوانی آب روبه رو بوده اند، امروزه با مشکلاتی جدی روبه رو هستند. تخریب جنگل ها، احداث سدهای عظیم، ورود مواد آلاینده به سفره های زیرزمینی، افزایش جمعیت زمین، مصرف بیش از اندازه آب در عرصه کشاورزی و دامپروری و...

از جمله مواردی است که به عمق این بحران دامن می زند. بی شک در صورت تداوم این پدیده، باید شاهد مشکلات و پیامدهای جدی تری باشیم که تقریباً همه جهانیان را در هر نقطه ای تهدید می نماید.

آب شیرین که ظاهراً زمانی به عنوان منبعی بادوام و پایان ناپذیر شناخته می شد، هم اکنون در بسیاری از نقاط جهان به ماده ای کمیاب تبدیل شده است. در خلال سال های ۱۹۴۰ تا ۱۹۸۰ مصرف آب جهان دو برابر شده است. اکنون ۷۰% آب موجود در بخش کشاورزی و دامداری مصرف می شود و پیش بینی ها حکایت از آن دارد که در آغاز هزاره سوم به واسطه افزایش حجم زمین های زیر کشت، مصرف آب مورد نیازمان ۲۵ تا ۳۰% افزایش خواهد یافت.

امروزه اکثر نقاط جهان خشک سالی های کوتاه مدت و یا بلندمدت را تجربه کرده اند. در تگزاس، زمین ها، حیوانات و مردم، شدیدترین خشک سالی ممکن را از دهه ۱۹۳۰ که در آن بر اثر توفان شن، جامعه کشاورزی آمریکا فرو پاشید را در حال تجربه کردن می باشند. جیره بندی آب نیز به مسأله ای رایج تبدیل شده است. در حال حاضر، بسیاری از کشاورزان توانایی آبیاری مزارع خود را هم ندارند. آب چاه که از اعماق زمین و سفره های پایین دستی استخراج می شود، در بسیاری از نواحی غرب ایالات متحده به کالایی ارزشمند تبدیل شده است. در بورکینافاسو که سرزمینی محصور در خشکی در غرب آفریقاست، خشک سالی سبب شده تا هزاران نفر مناطق روستایی را ترک و به کارگرانی با دستمزدهای پایین در شهرها تبدیل شوند.

چرابونجی، شهری در شمال هند که با هزار اینچ بارندگی سالانه، بیشترین میزان بارندگی در جهان را به خود اختصاص داده است، در شرایطی قرار گرفته که مردم این شهر کوهستانی در دامنه هیمالیا، اغلب برای دستیابی به آب شرب مسافت هایی طولانی را طی می کنند و حتی به منظور صرفه جویی، هفته ای تنها یک بار استحمام می کنند و حتی در آبیاری مزارع خود هم با مشکلاتی مواجه می باشند.

به واسطه چنین مسایلی است که دیگر جای تعجبی باقی نمی ماند که سازمان ملل در گزارش جدید خود، نه نفت بلکه آب را دلیل جنگ های آینده بداند. گزارش ها بیانگر آن است که هم اینک یک میلیارد نفر از ساکنان زمین به آب آشامیدنی سالم دسترسی ندارند.

هفتاد و پنج سال پیش بود که آلدو لپولد، دلتای کلورادو را به عنوان منطقه ای بکر با حیات وحش قابل توجه و حجم زیاد آبزیان در اعماق آب های آن توصیف نمود، اما امروزه به واسطه احداث سد بر روی این رودخانه و انتقال آب آن به غرب آمریکا، این دلتا به زمین باتلاقی با سطحی نمکین و حوضچه هایی کثیف تبدیل شده است. ساندرا پوستال در نشریه «پیپل اند پلانت» می نویسد: «با افزایش میزان مصرف مردم است که آب بیشتر و بیشتری به شهرها، کارخانه ها و بخش صنعت و مزارع انتقال می یابد و در این روند است که آب کارکردهای اکولوژیکی و طبیعی خود را از دست می دهد. امروزه رودخانه نیل در شمال شرق آفریقا، گنگ در هند، آمودریا و سیردریا در دهانه دریاچه آرال، رودخانه زرد در چین و رود کلورادو از جمله مهم ترین رودخانه هایی هستند که بر روی آنها سدهایی احداث شده و در نتیجه انتقال و انحراف آب، در بسیاری از دوره های زمانی، هیچ آب شیرینی به دریاها وارد نمی شود. در چنین مناطقی است که شاهدیم، درگیری و خصومت بین کشورها بر سر آب بروز و ظهور بیشتری دارد.

طبق گزارش پیتر ساگ، مدیر برنامه ریزی انجمن آمورت که از سازمان های امدادی می باشد، در نتیجه تخریب جنگل های شمال بورکینافاسو، ۵۰% جنگل های این منطقه از بین رفته است. وی در این باره می گوید: «زمانی که پوشش جنگل ها نابود می شود، دیگر زمین قادر به جذب آب باران نیست، سپس خاک این مناطق در معرض بادهای گرم قرار گرفته و رفته رفته خاک های سطحی این مناطق از بین می رود.»

مرجع تخصصی آب و فاضلاب

انسان ها از زمانهای قدیم در تشریح شگفتی های آب بسیار کوشیده اند. در ابتدا نگاهداری آب را به فرشتگان نسبت می دادند.

حتی در حال حاضر نیز مفاهیمی همچون سرچشمه حیات ، گوهر پالاینده و عنصر بارورنده با آب عجین هستند. در واقع آب با همه سادگی اش ، با ارزش ترین منبع طبیعی است که در زمین وجود دارد و بدون آن ، حیات وجود نخواهد داشت.

به دنبال بارش باران یا ذوب شدن برفها و یخها، آبها در سطح زمین جاری می شوند، اما آیا تا کنون فکر کرده اید که این آبها در نهایت به کجا می روند و چه تغییری در سطح زمین ایجاد می کنند؟ به علت جاذبه زمین آبها به آرامی در دل خاک نفوذ می کنند تا به یک سطح نفوذ ناپذیر برسند. به این ترتیب ، یک سفره آب زیرزمینی در زیر ناهمواری ها تشکیل شده و منبع عظیمی ازآب شکل می گیرد. سفره آب زیر زمینی (Aquifer) در واقع یک لایه آبدار در سنگهای متخلخل یا مواد تحکیم نیافته (مانند ریگ ، ماسه ، سیلت یا رس) است که از آن می توان آب زیر زمینی را با استفاده از حفاری استخراج کرد. آبی که به زمین نفوذ می کند مسافت زیادی را طی نمی کند؛ چون براثر جذب ملکولی غشای نازکی را روی ذرات خاک به وجود می آورد.

در این میان قسمتی از این رطوبت تبخیر شده و دوباره به هوا بر می گردد، در حالی که بیشترین بخش در فاصله بین ۲ بارندگی توسط گیاهان مصرف می شود. درواقع آبی که در افق مرطوب خاک باقی نمی ماند به اعماق بیشتر نفوذ کرده و به جایی می رسد که در آن تمام فضاهای خالی موجود در رسوبات و یا سنگها با آب پر شده است.

آب موجود در این ناحیه که منطقه اشباع نام دارد آب زیرزمینی ، حد بالایی این منطقه سطح ایستابی و منطقه بالای سطح ایستابی منطقه تهویه نامیده می شود. اگر سطح زمین را بشکافیم ابتدا به خاکها و رسوباتی می رسیم که دارای خلل و فرج پرشده از هوا هستند. این ناحیه ، منطقه تهویه نام دارد. اگر پایین تر برویم ، به سطح ایستابی می رسیم. زیر سطح ایستابی منطقه اشباع قرار دارد. سفره آب به لایه نفوذپذیری در زیر سطح زمین گفته می شود که آب در آن می تواند جریان یابد. سفره آب باید قابلیت آبدهی خوبی داشته باشد و هنگامی که گفته می شود آبدهی یک سفره آب زیرزمینی خوب است ، به این معنی است که می توان مقدار قابل توجهی آب با روشهای معمولی از آن به دست آورد. به طورکلی ، سفره های آب زیرزمینی را می توان به ۲ گروه اصلی سفره های آزاد و سفره های تحت فشار تقسیم کرد. آبهای زیرزمینی حدود ۶ درصد حجم آبهای شیرین جهان را تشکیل می دهند که خود ذخیره قابل توجهی به شمار می رود. باوجود این ، آنچه در چند دهه اخیر رخ داده حاکی از اتلاف آب است.

انسان از منابع موجود بیش از حد بهره گرفته و کنترلی در استفاده از آن اعمال نمی کند. به طور مسلم ، عواقب این رفتار بی تدبیر جبران ناپذیر خواهد بود. اکنون نشانه های کمبود آب فراوانند: سطح سفره های آب زیر زمینی پایین آمده ، از وسعت دریاچه ها کاسته شده و زمین های مرطوب ناپدید شده اند. در واقع ، به دلیل بهره برداری بی رویه و غیر علمی از منابع آب زیرزمینی ، دشتها نشست کرده و فرو نشست زمین ، سبب فشردگی ذرات خاک وکاهش نفوذ پذیری شده است.

نتیجه آن که نفوذ نکردن آب به درون زمین ، نه تنها مانع از تغذیه مجدد منابع آبهای زیرزمینی شده ، بلکه به جاری شدن سیل و شسته شدن خاکهای حاصلخیز کشاورزی منجر شده و نهایتا سبب خشکسالی های بیشتر و فقر منطقه شده است.

اهمیت این موضوع هنگامی مشخص می شود که بدانیم در حال حاضر مردم جهان هر روز ۱۷۰۰ میلیارد لیتر آب مصرف می کنند. ۹۷ درصد آبهای کره زمین درون اقیانوس ها و ۲ درصد آن به شکل یخهای قطبی است.

مرجع تخصصی آب و فاضلاب

راهبردهای منابع آب در بیابان و بیابانزدایی

● دغدغه جهانی آب:

ضرورت تأمین آب برای زندگی از جمله مقولاتی است که از آغاز هزاره سوم در دستور کار مجامع جهانی و دولت ها قرار گرفته است و آنها موظف شده اند تا با تدابیر سازه ای و انتقال بین حوضه ای آب و اقدامات مدیریتی (مدیریت توامان عرضه و تقاضا) برای تأمین آب برای عموم مردم اقدام نمایند به همین منظور «شورای جهانی آب» برای ایجاد سیاست فراگیر بین دولت ها و ذینفعان و توجه آنها به این امر، موضوع اصلی چهارمین اجلاس مجمع جهانی آب را که در مکزیک برگزار شد تحت عنوان «اقدامات منطقه ای چالش های جهانی آب» برگزار کرد. پیش بینی مجامع جهانی حاکی از آن است که تا سال ۲۰۵۰ میلادی مسئله منابع آبی, اصلی ترین موضوع مورد بحث جهان خواهد بود چرا که تا آن زمان جمعیت جهان به مرز ۴/۹ میلیارد نفر خواهد رسید و در نتیجه تأمین آب و مواد غذایی و حفظ محیط زیست مهمترین دغدغه مدیران و رهبران کشورها خواهد بود. این وضعیت بویژه برای کشورهای خاورمیانه بسیار نگران کننده است. خاورمیانه با پنج درصد جمعیت جهان تنها به یک درصد از آبهای شیرین دسترسی دارند. از طرفی اقتصاد کشورهای این منطقه به دلیل فقدان زیر ساخت های صنعتی به شدت وابسته به دو فاکتور اساسی یعنی کشاورزی و نفت است آنهم نوعی از کشاورزی که حدود ۸۵ درصد از آب این منطقه رابه خود اختصاص داده است هر چند این کشورها بیش از آنکه به دکل های نفتی خود دل خوش کنند به حوضه های آبی مشترک دل بسته اند اما با وضعیتی که اخیراً بر اثر منازعه بین فلسطین و لبنان و اسرائیل پیش آمد مصالحه نیم بند بین این کشورها را بیش از پیش به خطر انداخت و از این رو چشم انداز امیدوار کننده ای برای منابع آب این کشورها پیش رو نمی گذارد. این در حالی است که بر اساس پیش بینی های سازمان ملل متحد، میانگین کاهش آبهای در دسترس، در جهان در بیست سال آینده به یک سوم کاهش می یابد. بر اساس برآوردهای انجام شده هر کشوری که متوسط سرانه آب قابل دسترس آن کمتر ۱۷۰۰ متر مکعب باشد در وضعیت خطرناک قرار دارد. چنانچه این مقدار کمتر از ۱۰۰۰ متر مکعب در سال برای هر نفر باشد آن کشور در وضعیت کمبود آب به سر می برد. با توجه به این شاخص سازمان ملل متحد در سال ۱۹۹۰ وضعیت آبهای قابل دسترس کشورهای جهان را مورد بررسی قرارداد و از میان کشورهای خاورمیانه تعداد ۱۱ کشور در این لیست قرار داشتند. پیش بینی می شود تا سال ۲۰۲۵ و در صورت تداوم وضعیت موجود کشورهای مصر,اتیوپی،ایران, لیبی, مراکش, عمان و سوریه نیز به این لیست خواهند پیوست.

● وضعیت منابع آب در ایران

بر اساس آمار و ارقام موجود میانگین سالانه حجم بارندگی ایران حدود ۴۰۰ میلیارد متر مکعب برآورد می شود که از این مقدار، ۳۱۰ میلیارد متر مکعب در مناطق کوهستانی با مساحتی حدود ۸۷۰ هزار کیلومتر مربع و ۹۰ میلیارد متر مکعب دیگر در مناطق دشتی به وسعت ۷۷۸کیلومتر مربع می بارد. از مقدار فوق حدود ۲۹۴ میلیارد متر مکعب به صورت تبخیر و تعرق از دسترس خارج می شود و از ۱۱۶ میلیارد متر مکعب باقیمانده حدود ۹۳ میلیارد متر مکعب از طریق منابع سطحی و زیرزمینی بهره برداری می شود و بقیه صرف تغذیه سفره های آب زیرزمینی می شود. از این مقدار حدود ۸۶ میلیارد مترمکعب جهت مصارف کشاورزی و نزدیک به ۷میلیارد مترمکعب آن به مصارف شرب و صنعت اختصاص می یابد. از آنجایی که متوسط حجم کل آب سالانه کشور رقمی ثابت است، تقاضا برای آب به علت رشد نسبتاً بالای جمعیت، توسعه کشاورزی، شهرنشینی و صنعت در سال های اخیر، متوسط سرانه آب قابل تجدید کشور را تقلیل داده است، به طوری که این رقم از حدود ۵۵۰۰ مترمکعب در سال ۱۳۴۰، به حدود ۳۴۰۰ مترمکعب در سال ۱۳۵۷، و حدود ۲۵۰۰ مترمکعب در سال ۱۳۶۷ و ۲۱۰۰ مترمکعب در سال ۱۳۷۶ کاهش یافته است. این میزان با توجه به روند افزایش جمعیت کشور با نرخ فعلی رشد در سال ۱۳۸۵ به حدود ۱۷۵۰ مترمکعب و در افق سال ۱۴۰۰ به حدود ۱۳۰۰ مترمکعب تنزل خواهد یافت. صرف نظر از تفاوت های آشکار منطقه ای در کشور و طیف گسترده مناطق خشک نظیر سواحل خلیج فارس و دریای عمان، نیمه شرقی کشور از خراسان تا سیستان و بلوچستان و نیز حوضه های مرکزی که میزان سرانه آب قابل تجدید در آن ها از میزان متوسط کشور به مراتب پایین تر است، ارقام متوسط سرانه آب کشور در سال های آینده به مفهوم ورود ایران به مرحله تنش آبی در سال ۱۳۸۵ و ورود به حد کم آبی جدی در سال ۱۴۱۵ شمسی خواهد بود.

از طرفی به رغم محدودیت منابع آب و توزیع نامناسب زمانی و مکانی آن در کشور، استفاده از این منابع با ارزش و غیرقابل جایگزین از کارآیی مطلوبی برخوردار نبوده و راندمان آن بسیار پایین است. میزان کارآیی مصرف آب در بخش کشاورزی حدود ۳۰ تا ۳۷درصد محاسبه می شود. بر اساس گزارش مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی، بازده تولید خام و خشک محصولات کشاورزی در ایران به ازای هر متر مکعب آب تخصیص یافته فقط نیم کیلوگرم است در حالیکه متوسط این رقم در سطح دنیا یک کیلوگرم می باشد. از طرفی در حال حاضر برای تولید ۶۵ میلیون تن محصول حدود ۸۵ میلیارد متر مکعب آب مصرف می کنیم (با وضعیتی که فوقا به آن اشاره شد) آیا با دو برابر شدن جمعیت در ۵۰ سال آینده با این فرض که زمین کشاورزی هم به اندازه کافی در اختیار داشته باشیم، منابع آب کشور امکان دو برابر برداشت فعلی را که ۱۷۰ میلیارد متر مکب می شود، به ما خواهد داد. این مشکل وقتی بغرنج تر می شود که بدانیم در بخش مصارف شهری صرف نظر از مصارف بی رویه شهروندان، به دلیل فرسودگی شبکه های توزیع داخل شهرها میزان اتلاف تا حدود ۳۰ درصد برآورد می شود. از این رو، به منظور مقابله با بحران کمبود آب در آینده، اتخاذ رویکردها و سیاست های نوینی از سوی دولت برای جلوگیری از تخریب روزافزون این عنصر حیاتی در برنامه چهارم توسعه پیش بینی شده است[۱] که امیدواریم تحقق یابد در غیر اینصورت با وضعیتی که از لحاظ کمبود منابع آب و تخریب محیط زیست و همچنین مسایل و مشکلات بیابان زایی در کشور ما وجود دارد تصور آینده روشنی بخشی از این نظر برای فرزندان ما مشکل است.

● شاخص های مهم بیابان زایی از منظر آب:

▪ افت سطح آبهای زیرزمینی:

برداشت بی رویه از آبهای زیرزمینی در بسیاری از نقاط جهان سبب افت شدید سطح سفره های آب زیرزمینی شده است. آمار و ارقام ارایه شده در منابع جهانی وضع دشوار این حکایت تلخ را نشان می دهد بطور مثال می توان از افت ۲۷۴ متری سطح آب زیرزمینی شیکاگو در طول ۱۱۸ سال و افت ۹۱ تا ۱۵۲ متری سطح آب زیرزمینی آریزونای جنوبی و مرکزی و متعاقب آن نشست ۳.۸۱ متری زمین در طول ۶۰ سال گذشته و همچنین نشست ۸.۵ متری سطح زمین را در برخی نواحی شهری مکزیک یادآور شد. روند افت سالانه آب زیرزمینی هند حدود ۲۵ درصد کشاورزی این کشور را در معرض تهدید جدی قرار داده است. بطور کلی کسری حجم مخزن آب زیرزمینی جهان سالانه بین ۷۵۰ تا ۸۰۰ میلیارد متر مکعب برآورد می شود که یک درصد آن متعلق به کشور ایران است. برداشت بی رویه از آبهای زیرزمینی بحران دیگری به صورت شور شدن ذخائر آبی را سبب می شود زیرا به علت بر هم خوردن تعادل بین آب شور و شیرین سبب پیشروی آب شور در بستر آب شیرین سفره های زیرزمینی می شوند. افزایش تدریجی درجه شوری آب زیرزمینی در دست بهره برداری، آغازی جدی برای نمکزایی و نهایتاً تخریب منابع اراضی در جهت کویری شدن می باشد. در ایران به استناد گزارش هایی که از طریق وزارت نیرو منتشر می شود، سفره های آب زیرزمینی در اغلب دشت های کشور وضعیت مطلوبی ندارند. بر اساس آمار سال آبی۸۲ ۱۳۸۱ حدود ۶/۷۴ میلیارد مترمکعب آب از طریق چاه ها، چشمه ها و قنوات از منابع آب زیرزمینی کشور استحصال می شود که حدود۶۰ درصد آب استحصالی از طریق بیش از چهارصد و پنجاه هزار حلقه چاه است. هرچند فقط ۲۸درصد چاه های موجود کشور عمیق است اما میزان بهره برداری از این چاه ها بیش از ۶۹ درصد تخلیه کل چاه های کشور را شامل می شود و از کل تعداد چاه های موجود حدود ۲۶۸ هزار حلقه در مناطق آزاد و۱۹۰ هزار حلقه در مناطق ممنوعه حفر شده است. از سوی دیگر جدیدترین آمار حاکی از آن است که از ۶۰۹ محدوده مطالعاتی، ۲۲۵ محدوده ممنوعه اعلام و پیشنهاد ممنوعه شدن ۴۵ محدوده دیگر نیز توسط شرکت های آب منطقه ای کشور به وزارت نیرو ارائه شده است. بررسی آمار و ارقام موجود از وضعیت بهره برداری آب های زیرزمینی در حوزه های اصلی کشور نشان می دهد که در مقابل ۷/۵۷ میلیارد مترمکعب تخلیه آب های زیرزمینی حدود ۷/۵۰ میلیارد مترمکعب تغذیه صورت گرفته است. به عبارت دیگر، حدود ۷ میلیارد مترمکعب بیش از میزان تغذیه از آب های زیرزمینی بهره برداری شده بطوری که در اکثر نواحی کشور سطح سفره های آب زیرزمینی به شدت افت نموده و تراز آن منفی است. این در حالی است که سالیان متمادی آبیاری به عنوان ساده ترین و تنها چاره درد برای تولید غذای بیشتر در مناطق بیابانی مطرح بوده است اما به دلیل روش های نادرست و غیرعلمی و صرفا آبیاری سنتی ، گذشته از اتلاف آب محدود موجود در این مناطق در بسیاری از موارد اراضی کشاورزی تبدیل به بیابان و کویر شده اند[۱]. توسعه کشاورزی از طریق گسترش سطح کشت آبی به جای افزایش تولید در واحد سطح یکی از معضلات کشاورزی ایران بشمار می رود این در حالی است که راندمان پایین آبیاری در بخش کشاورزی به دلیل مشکلات ساختاری از جمله کوچک بودن واحدهای بهره برداری، سطح پایین آگاهی کشاورزان، ضعف دانش فنی مناسب، شیوه های سنتی کشت و زرع، فقدان شبکه های آبرسانی مناسب و فقدان مدیریت مصرف آب از عمده ترین عوامل افت کمی و اتلاف منابع آب کشور محسوب میشوند بطوریکه میزان کارآیی مصرف آب در بخش کشاورزی به طور متوسط حدود ۳۰ درصد محاسبه می شود. این نکته را باید متذکر شد که در بسیاری از مناطق ایران متعاقب افت سطح آب، مشکلاتی همچون خشک شدن چاههای آب، کاهش دبی رودخانه ها،تنزل کیفیت آب، نشست زمین و تداخل سفره های آب شور و شیرین بوجود آمده است که این علایم به تنهایی یا باهم بطور واضح و روشن بروز پدیده بیابان زایی را در ناحیه مربوطه نشان می دهد. این پدیده در بسیاری از مناطق ایران بصورت یک چالش اساسی و جدی بروز کرده است که نمونه بارز آن را می توان در استان کرمان سراغ گرفت. بطور مثال در دشت رفسنجان که در اوایل انقلاب پمپاژ چاه ها در عمق ۵۰ تا ۸۰ متری از سطح زمین قرار داشت اکنون به ۳۰۰ متر و بیشتر افزایش یافته و کیفیت آن نیز در بسیاری از مناطق در نتیجه نفوذ آب های شور مورد تهدید جدی قرار گرفته و از بد به بدتر تبدیل شده است. کارشناسان پیش بینی می کنند در صورتی که چاره ای برای انتقال آب به این دشت صورت نگیرد (انتقال بین حوضه ای آب) تخریب باغات و سفره های آب زیر زمینی ادامه می یابد و سالانه حدود پنج هزار هکتار از باغهای پسته با شیرابه کویر که از اعماق بیش از ۳۰۰ متر پمپاژ می شود, شور و قلیایی می شود. به این ترتیب در یک مقطع زمانی بیست ساله کلیه این باغات به شهر سوخته ای تبدیل خواهد شد که شاید اصلاح آنها حتی با انتقال آب کافی و با کیفیت مطلوب هم دیگر امکانپذیر نباشد و در یک کلام تبدیل به بیابان خواهند شد. از این رو می توان گفت در امور کشاورزی هر طرح و برنامه ای که در جهت ارتقا و بهبود کیفیت و کمیت آبیاری برای جلوگیری از اسراف و اتلاف آب انجام شود بطور غیر مستقیم راهکاری در جهت مهار بیابان زایی محسوب می شود. بنا بر این با اجرای برنامه هایی برای افزایش راندمان آبیاری در بخش کشاورزی با استفاده از روشهای علمی و مدرن آبیاری (کوزه ای ، قطره ای، تحت فشار و امثال آن) به منظور صرفه جویی در مصرف آب، کنترل و استفاده بهینه از منابع آبهای سطحی موجود، مطالعه و اجرای طرح های آبخوانداری و پخش سیلاب و تغذیه مصنوعی و همچنین برخی اقداماتی که مستقیما در اختیار وزارت نیرو می باشد از جمله جلوگیری از بهره برداری و انسداد چاههای غیر مجاز، کنترل بهره برداری چاههای دارای پروانه و امثال آن راهکارهایی برای تقویت و تعادل آبخوانها و مآلا جلوگیری از پدیده بیابان زایی محسوب می شوند.

مرجع تخصصی آب و فاضلاب

ایران زمین به دلیل متاثر شدن از نوار ۳۵ درجه شمالی عرض جغرافیایی، در بسیاری از شاخص های اقلیمی، وضعیتی به مراتب پایین تر از میانگین های جهانی کره زمین دارد. با این وجود، این واقعیت هرگز نباید به عنوان یک تنگنا یا محدودیت تحمیل شده بر ایرانیان به شمار آید؛ بر مردمانی که حق انتخابی برای حضور و زندگی در این پاره از خاک نداشته اند، حتی اگر گشتی اندک در ممالک جهان بزنیم، آشکارا درخواهیم یافت، هستند کشورهایی که از منظر اختصاصات آب و هوایی به مراتب وضعیتی شکننده تر و آسیب پذیرتر از ایران دارند، اما در شمار ممالک ثروتمند و مرفه جهان طبقه بندی می شوند. برعکس این رخداد هم البته با مثال هایی فراوان قابل رهگیری است؛ یعنی می توان به راحتی کشورهای مرطوب تری از ایران را یافت که از تولید ناخالص ملی کمتری نسبت به ما برخوردار بوده و فقیرتر ارزیابی می شوند. اینها را گفتم تا وقتی از تنگناهای اقلیمی وطن سخن می گوییم، یادمان باشد این تنگناها می توانستند و هنوز هم می توانند به مزیتی نسبی و موثر برای ارتقای پایداری کشور بدل شوند؛ اگر ما با تنگنایی اصلی تر به نام «فقر مدیریتی» روبه رو نباشیم و «کالابرگ دانایی» را سخاوتمندانه توزیع کرده باشیم.

● ایران در یک نگاه

نخستین شناسه قلمروی که ایران را در خود جای داده (نیمه جنوبی منطقه معتدله موسوم به منطقه پرفشارً مجاور حاره)، غلبه خشکی بر رطوبت و گرما بر سرما است؛ به این معنی که اگر در ناحیه یی از این قلمرو با آب و هوایی سرد یا مرطوب مواجه شویم، علت را نه در عرض بالای جغرافیایی که در ویژگی پیکری و ارتفاع بالای عرصه مورد بحث یا نزدیکی به دریا باید جست وجو کرد. به سخنی دیگر، هر چند عرض جغرافیایی ایران زمین، مولفه یی کاهنده در تنوع اقلیمی کشور محسوب می شود اما دیگر ویژگی های طبیعی سرزمین (نظیر شرایط توپوگرافیک و دامنه بردباری قابل توجه گونه های گیاهی مستقر در آن) سبب شده شاهد یکی از متنوع ترین و ناهمتاترین زیست اقلیم های جهان در ایران باشیم. وجود سرزمین هایی با میانگین بارندگی کمتر از ۲۵ تا بیش از ۲۳۸۰ میلی متر و محدوده وسیع دمایی آن که از ۳۵ تا ۵۰« درجه سانتی گراد در تغییر است، گواهی بر این مدعا است.

● اندوخته ها و استعدادهای آبی

متوسط حجم آبی که به صورت ریزش های آسمانی، همه ساله بر خشکی های زمین می بارد به ۱۱۰ هزار میلیارد متر مکعب می رسد؛ ۸/۶۳ درصد از این مقدار یعنی حدود ۷۰ هزار میلیارد متر مکعب، به صورت تبخیر و تعرق مجدداً به نوار بازمی گردد و مابقی، همان ذخایر قابل استحصال یا تجدیدشونده آب شیرین جهان را تشکیل می دهند. قاره آسیا در این میان، هرچند تنها ۷/۳۲ درصد از مساحت خشکی های زمین را به خود اختصاص داده، اما بیش از ۴/۳۷ درصد از ذخایر آب شیرین قابل استحصال جهان را به میزان ۳/۱۴۹۶۱میلیارد مترمکعب در اختیار دارد و به این ترتیب از وضعیتی مطلوب تر از متوسط جهانی برخوردار است.از مقایسه استعداد آبی ایران با آسیا و جهان، آشکارا پاره یی از تنگناهای طبیعی کشور نمایان می شود. نخست آنکه سرزمین پهناوری که نزدیک به ۳/۱ درصد از سطح خشکی های کره زمین در تملک اوست، هیچ گاه از سهمی بیشتر از ۳۷/۰ درصد کل ریزش های آسمانی خشکی های جهان بهره مند نبوده است. یعنی میزان قطره های آبی که در این کشور فرود می آید، حتی به یک سوم استحقاق طبیعی آن به نسبت وسعت سرزمین هم نمی رسد. از منظر جغرافیایی محل استقرار، ایران در گوشه جنوب غربی آسیا، در منطقه یی موسوم به خاور نزدیک واقع شده که ۱۴ درصد سطح جهان را فراگرفته، لیکن منابع آبی آن تنها دو درصد کل منابع آب های تجدیدشونده دنیا را شامل می شود. به همین دلیل است که از مجموع ۲۱ کشوری که با کمبود جدی آب مواجه هستند، ۱۲ کشور در این منطقه قرار گرفته اند.دومین محدودیت به میزان تبخیر و تعرق واقعی مربوط می شود که از رقم نظیر آن در مقیاس جهانی، ۵/۶ درصد بیشتر است.

مرجع تخصصی آب و فاضلاب

اهمیت اقتصادی و کاربردی جلبکهای دریایی جلبکهای میکروسکوپی ( ریز جلبکها ) از قدیمی ترین ساکنان اقیانوسها و آبهای شیرین می باشند، خلقت آنها نه تنها به میلیارد ها سال قبل از تاریخ حیات بشر بر می گردد.

● مقدمه

جلبکهای میکروسکوپی ( ریز جلبکها ) از قدیمی ترین ساکنان اقیانوسها و آبهای شیرین می باشند، خلقت آنها نه تنها به میلیارد ها سال قبل از تاریخ حیات بشر بر می گردد، بلکه پیش از تمامی گونه های جانوری و گیاهی می زیسته اند و هم اکنون در طبیعت پیرامون ما وجود داشته و نقش بسیار مهم و کلیدی را در اکوسیستم ایفا نموده و در دسترس می باشند ( جلیلی ۱۳۸۶). جلبکها در آبهای سطحی در جاهایی که نور خورشید وجود دارد رشد می کنند. بیشتر آنها توسط قلابهایی به کف اقیانوس یا صخره ها محکم چسبیده اند.

جلبکها متشکل از سه گروه قرمز، قهوه ای و سبز هستند. امروزه جلبک کلرلا ولگاریس به شکل پودر در مواد غذایی خمیری نظیر نان، کیک، بیسکوئیت و ماکارونی و همراه با ماست، شیر، بستنی و غیره کاربرد دارد .کلرلا به شکل قرص و کپسول به میزان ۱۰ تا ۳ گرم در روز در انسان مصرف جهانی داشته و برای دام، طیور و آبزیان به عنوان مکمل غذایی با خواص عدیده مصرف می گردد. دیواره سلولی کلرلا قابلیت جذب و دفع فلزات سنگین، سموم شیمیایی و برخی سموم پایدار را داراست. جلبکهای دریایی یا Seaweed یا Macroalgae به لحاظ اهمیتی که در جهان دارند، تخمین زده می شود که کل تولید محصولات متنوع آنها معادل ۶ ـ ۵/۵ میلیارد دلار آمریکا در سال باشد(FAO)، که حدود ۵ میلیارد دلار آمریکا به بخش فرآورده های غذایی و خوراک انسانی اختصاص می یابد و مابقی آن را کود و افزودنی های خوراک دام تشکیل می دهند.

استفاده های صنعتی آن تقریبا ۸ ـ ۵/۷ میلیون تن (وزن تر جلبک استحصالی از دریا یا پرورشی) در سال است. برداشت تجاری آن در ۳۵ کشور جهان از نیمکره شمالی تا جنوبی، در آبهای سرد، معتدل تا تروپیکال صورت می گیرد. در ایران جلبک های دریایی در سواحل جنوبی کشور بویژه در سواحل سیستان و بلوچستان ( چابهار ) فراوان یافت می شوند که بر اساس تقسیم بندی گیاه شناسان از هر سه گروه جلبک های سبز یا کلروفیت، جلبک های قهوه ای یا فیتوفیت و جلبک های قرمز یا رودوفیت در این منطقه وجود دارند. کشور چین یکی از بزرگترین تولید کنندگان جلبکهای خوراکی در دنیا بوده که سالانه حدود ۵ میلیون تن برداشت می کند، بطوریکه در سال ۱۹۹۹، برداشت لامیناریای آن حدود ۵/۴ میلیون تن بوده و در حال حاضر نه تنها خود کفا بوده، بلکه یکی از بزرگترین صادر کننده لامیناریا بوده است. کشورهایی نظیر ژاپن، تایوان، کره و ... نیز مدت طولانی است که در زمینه برداشت از دریا و پرورش فعالیت دارند و هر ساله میلیونها دلار ارز از تولید و صادرات آن بصورت خام یا بصورت عمل آوری شده، بدست می آورند. امروزه نیز جلبک شناسان در کشورهای مختلف، در کنار تحقیقات زیستی خود دربارۀ جلبکها، به دنبال کشف خواص مفید و روشهای استفاده اقتصادی از آنها هستند . میکروآلگ ها برای مصارف گوناگون بصورت صنعتی تولید می شوند. تعدادی از آنها در مقیاس وسیع تولید و به عنوان غذای سالم منبع ویتامین و مواد معدنی در غذای انسان و خوراک دام، پرورش آبزیان و برای تصفیه بیولوژیک آبهای صنعتی بکار می روند.

استفاده های مفید از جلبکها

۱) جلبکها به عنوان غذای انسان

ژاپن اولین کشوری که روش صنعتی کشت و پرورش جلبک را ابداع کرد. تنها در سال ۱۹۹۵ در ژاپن ۲۲۰۰۰۰ تن جلبک بصورت غذای انسان مصرف شده است. استفاده از جلبک های دریایی بعنوان غذای جایگزین حاوی کمی پروتئین، تمام اسیدآمینه ضروری، ویتامین ها، مواد معدنی، اسیدهای چرب غیراشباع با چند پیوند دوگانه مانند آراشیدونیک اسید، ایکوساپنتئنویک اسید و دوکوسوهگزائینویک اسید هستند. حدود ۶۰% تا ۷۰% وزن خشک اسپیرولینا پروتئین می باشد. امروزه از اسپیرولینا در کلوچه ها، نانها، سالاد و سوپ استفاده می نمایند و در کشورهای اروپایی برای بهبود رژیم غذایی قرصهای اسپیرولینا بصورت روزانه مصرف می شود. مصارف انسانی ترکیباتی همچون لامینارین و فوکوایدان ها متابولیت های ثانویه استخراج شده از جلبک ها (مانند ترکیبات هالوژنه)، عصاره های برگرفته از برخی جلبک های قرمز، آنزیم سوپراکسید دیسموتاز، هالوپرواکسیدازها می باشند. استفاده از جلبکها برای تغذیه انسان سابقۀ طولانی دارد و به سالهای قبل از میلاد می رسد. طی قحطی بزرگی که در اواسط قرن نوزدهم در انگلستان بر اثر آلودگی قارچی سیب زمینی رخ داد، یک نوع جلبک قرمز دریایی جایگزین مهمی برای محصولات سیب زمینی شد. امروزه نیز در بسیاری از کشورهای آسیایی و اروپایی، به ویژه در کشورهایی که دارای سواحل طولانی با دریاهای آزاد هستند، به شکلهای مختلفی از جلبکها به منظور تغذیه استفاده می شود.

مرجع تخصصی آب و فاضلاب

استاندارد ISO 14001
مقدمه:فعالیت های صنعتی از هر نوع كه باشند علاقمند به دستيابي و اثبات عملكرد صحيح زيست محيطي خود مي باشند . آنها اين ادعا را ازطريق كنترل تاثير فعاليتها ، محصولات يا خدمات خويش بر محيط زيست با توجه به خط مشي و اهداف كلان زيست محيطي خود اثبات مي نمايند . اين كار در قالب قوانيني كه به طور روزافزون سخت گيرانه تر مي شوند با بهره گيري از خط مشي هاي اقتصادي و ساير اقدامات در جهت افزايش حفاظت محيط زيست و گسترش توجه همه جانبه از سوي طرفهاي ذينفع نسبت به موضوعات زيست محيطي و از جمله توسعه پايدار ، انجام مي گيرد . استانداردهاي مديريت زيست محيطي به اين منظور تهيه شده اند كه عناصر يك سيستم مديريت زيست محيطي موثر را براي سازمانها فراهم نمايند تا بتوانند با ساير الزامات مديريت ادغام شوند و سازمانها را در دستيابي به اهداف زيست محيطي و اقتصادي ياري نمايند .

معرفي ISO/IEC
مؤسسه استاندارد جهاني (ISO: International Standards Organization) در سال 1947 تشكيل شد. استانداردهاي اين مؤسسه براي هر كشوري مي‌‌تواند به علت جهت‌‌گيريهاي خاص آن كشور تعبير شود. 87 كشور جهان عضو ISO هستند و تاكنون بالغ بر 8000 استاندارد در اين مؤسسه تدوين شده است.

ISO با (IEC : International Electrotechnical Commission) (كه يك سازمان تدوين‌‌كننده استاندارد براي صنعت الكترونيك و ارتباطات مي‌‌باشد) ارتباطات سازماني دارد. در سال 1987 ISO و IEC يك كميته فني الحاقي (JTC-1: joint Technical Cammittee-1) در زمينه تكنولوژي اطلاعات (IT) تشكيل دادند. منظور از اين الحاق حذف دوباره‌‌كاريها در دو سازمان بوده است. در حال حاضر 29 كشور عضو اين كميته مي‌‌باشند.

در سال 1987، ISO از گروههايي كه در زمينه تدوين استانداردهاي بين‌‌المللي نرم‌‌افزار فعال بودند درخواست نمود با اين سازمان همكاري نمايند. در سال 1989 پروژه تدوين يك استاندارد بين‌‌المللي براي چرخه حيات نرم‌‌افزار آغاز شد. در طول يك دورة 6 ساله با برگزاري گردهمايي 2 بار در يك سال و با صرف 17 هزار نفر ساعت، استاندارد چرخه حيات نرم‌‌افزار در 60 صفحه تدوين شد. 17 كشور (شامل استراليا، كانادا، فرانسه، آلمان، ژاپن، هلند، اسپانيا، انگلستان و آمريكا) در تدوين اين استاندارد نقش اساسي داشته است.

اين استاندارد الزامات يك چنين سيستم مديريت زيست محيطي را مشخص مي نمايد و طوري نوشته شده است كه در تمام سازمانها از هر نوع و اندازه اي كاربرد داشته باشد و شرايط گوناگون جغرافيايي ، فرهنگي و اجتماعي را نيز    در برگيرد . موفقيت اين سيستم به تعهد تمامي كاركنان در كليه سطوح و امور سازماني به خصوص مديريت رده بالا بستگي دارد . چنين سيستمي سازمان را به ايجاد و ارزيابي كارآيي روشهاي اجرايي براي تعيين خط مشي و اهداف كلان زيست محيطي ،‌دستيابي به انطباق با آنها و اثبات اين انطباق به ديگران قادر مي سازد .

هدف كلي اين استاندارد ، پشتيباني از حفاظت محيط زيست و پيشگيري از آلودگي است به طوري كه با نيازهاي اجتماعي ، اقتصادي در تعامل باشد . اين استاندارد فقط الزاماتي را بيان مي دارد تا براي مقاصد گواهي كردن ، ثبت كردن و يا مقاصد خود اظهاري به طور عيني براي انجام مميزي مورد استفاده قرار گيرد .

سازمانهايي كه نياز به راهنمايي كلي تر درباره طيف وسيعي از موضوعات سيستم مديريت زيست محيطي دارند بايستي به استاندارد ايران ايزو 14004 ( سيستمهاي مديريت زيست محيطي ـ راهنمايي هاي كلي درباره اصول ، سيستمها و فنون پشتيباني ) مراجعه نمايند . پذيرش و اجراي طيفي از فنون مديريت زيست محيطي به صورتي نظام يافته مي تواند در جهت حصول نتايج بهينه براي تمام طرفهاي ذينفع موثر باشد . با اين همه ،‌ پذيرش اين استاندارد به خودي خود نتايج بهينه زيست محيطي را ضمانت نخواهد كرد . به منظور دستيابي به اهداف كلان زيست محيطي ، سيستم مديريت زيست محيطي بايستي در موارد مقتضي و هرگاه از لحاظ اقتصادي توجيه پذير باشد ، سازمانها را به بررسي اجراي بهترين فن آوري موجود تشويق نمايد . به علاوه مقرون به صرفه بودن چنين فن آوري بايستي به طور كامل مد نظر قرار گيرد .

مرجع تخصصی آب و فاضلاب

يكي از مسائل خيلي مهم زندگي بشر، مسئله دسترسي به آب و روش‌هاي نگه‌داري و استفاده از آن بوده است. اين مسئله در روزگار غار ( دوران كهن سنگي و نو سنگي) حالت بسيار حادي داشته است.
بشر آن قدر درگير مسائل مربوط به آب بود كه موفقيتش در ساختن ظروف سفالي ـ مانند معجزه‌اي ـ باعث دگرگوني در روش زندگي او شد. اما چندهزارسال زندگي سخت باعث شده بود كه موضوع آب به يكي از اصلي‌ترين دغدغه‌هاي ذهني انسان تبديل شود. به همين دليل بين ملت‌هاي تاريخي، داستان‌ها و افسانه‌هايي در مورد آب ساخته و پرداخته شد. تمام اين اسطوره‌ها مربوط به اهميت آب پاك و روش‌هاي استفاده از آن بود.
در ايران باستان ايزد بانوي آب‌هاي پاك به نام آناهيتا ارديسوَره از فراواني و پاكي آب‌ها مراقبت مي‌كرد. اين ايزد بانو چشمه‌ها، نهر‌ها، رودها، درياچه‌ها و درياها را پر از بركت و پاكي مي‌كرد.
در ايران باستان، پل‌ها و ساختمان‌هاي پيرامون چشمه‌ها و سدها همگي براي خوش يمني به نام اين ايزدبانو نام گذاري مي‌شدند. هنوز نام‌هايي نظير پل دختر، بند دختر، چشمه دختر، بين مردم نواحي مختلف، يادگار احترام به اين ايزدبانوست.
در تاق بستان كرمانشاه نقشي از آناهيتا باقي مانده است: بانويي بلند بالا و شكوهمند كه ظرفي در دست دارد و آب از آن جاري است.
در شهر كنگاور نزديك كرمانشاه، بزرگ‌ترين معبد شناسايي شده ناهيد هنوز پابرجاست.
روي ظرف‌هاي سفالي روزگار نوسنگي براي بركت و پاكي آب، نقش و نگار پرندگان آبزي و بزكوهي به عنوان نگهبانان آب، به فراواني نقش شده است.

مرجع تخصصی آب و فاضلاب